Karen Blixen

Wikipedia, Entziklopedia askea
Karen Blixen

Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakKaren Christentze Dinesen
JaiotzaRungstedlund (en) Itzuli eta Rungsted, 1885eko apirilaren 17a
Herrialdea Danimarka
HeriotzaRungstedlund (en) Itzuli eta Kopenhage, 1962ko irailaren 7a (77 urte)
Hobiratze lekuaRungstedlund (en) Itzuli
Familia
AitaWilhelm Dinesen
AmaIngeborg Dinesen
Ezkontidea(k)Bror von Blixen-Finecke  (1914ko urtarrilaren 14a -
Anai-arrebak
Hezkuntza
Hizkuntzakdaniera
ingelesa
frantsesa
Jarduerak
Jarduerakipuingilea, idazlea, autobiografialaria, poeta eta margolaria
Lan nabarmenak
Jasotako sariak
KidetzaBavariako Arte Ederren Akademka
Izengoitia(k)Tania Blixen, Isak Dinesen, Pierre Andrézel eta Osceola
Genero artistikoaneo-romanticism (en) Itzuli
Gothic literature (en) Itzuli
errealismo magikoa
karenblixen.com
IMDB: nm0227598 IBDB: 500276
Musicbrainz: eaaa9eee-fd8a-4e61-b6e9-a7024abe5451 Discogs: 1895416 Find a Grave: 11654 Edit the value on Wikidata
Karen Blixen, Igor Stravinsky eta Yuri Moskvitin piano-jotzailea, 1957an.

Karen von Blixen-Finecke baroisa, sortzez Karen Christentze Dinesen (Rungsted, Sjaelland, 1885eko apirilaren 17a - Rungsted, 1962ko irailaren 7a) Isak Dinesen ezizeneko idazle danimarkarra izan zen, herrialde hartako XX. mendeko egilerik ezagunenetarikoa. Labak aurrena ingelesez idazten zituen eta gero danierara Dinesenek berak itzultzen zituen. Libururik ezagunena Out of Africa ("Afrikatik at") du.[1]

Haren lanen itzultzailea Juan Mari Mendizabal da, eta Elkar argitaletxean plazaratu zuen Dinesenen Patuaren Pasadizoak (jatorrizko izenburua, Skaebne-Anekdoter).[2]

Haurtzaroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Karen Blixen 1920ko hamarkadan, bere anaia Thomasekin.

Aitak, Wilhelm Dinesen militar eta parlamentariak, bere buruaz beste egin hark zuen hamar urte zituela, atsekabetuta sifilisa gaixotasunaren presioa ezin jasanik, garai hartan estigmatizatuta baitzegoen. Ama, Ingeborg Westenholz, bakarrik geratu zen bost seme-alaba zituela bere ardurapean, eta haiek mantendu ahal izan zien familiaren laguntzari esker. Karen eta bere ahizpak Suitzako eskola entzutetsuetan hezi ziren, eta goi-mailetarako hezi zituzten.

Txikitatik, Karenek idazmenaren eta pinturaren aldeko joera artistikoa sumatu zuen. 1907an, Osceola izengoitiarekin idatzi zuen lehen ipuina, Eneboerne (Ermitauak) izenekoa, eta Danimarkako Tilskueren aldizkarian argitaratu zen. Beste kontakizun batzuk idatzi zituen, baina argitaratzerik lortu ez zuenez, literatura utzi egin zuen urteetan[3].

Bidaia Afrikara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Karen Blixen 1957an.
Karen Blixen Carl Van Vechten-ekin, 1959an.

Karen, oso txikitatik, Hansekin maitemindu zen, lehengusu txikiarekin; baina hark ez zuen Karen maite, eta, azkenik, Bror Blixen-Finecke baroiarekin ezkondu zen. Harekin, Kenyan, The Karen Coffee Company[4] izeneko kafe-sail bat hasi zuen.​ Ezkontza zaila izan zen. Lehen urtean, senarrak sifilis beldurgarria kutsatu zion. Hura, Afrikan, Karen baino lehenago egon zen, eta harremanak izan zituen emakume masai, libre, nomada eta gaixoekin. Eramaile osasuntsua zen[5]. Karenengan, ordea, gaixotasuna ez zen inoiz era larrian agertu. Senarraren desleialtasunekin nazkatuta, sei urtez ezkonduta egon ondoren banandu ziren, eta Karen geratu zen sailarekin.

Hizkuntza indigenak ikasi zituen, hala nola swahilia, eta bertako ohiturez blaitu zen. Bertakoek «ahizpa lehoia» deitzen zioten, eta haien maitasuna irabazi zuen, ausardia, punteria ona eta ehiztari-trebeziarengatik. Afrikara iritsi zenetik, Karen afrikarra sentitu zen. Laster integratu zen kontinentean, eta berehala identifikatu zen bertako biztanleekin. Afrikarren kulturan, oso gauza garrantzitsua ikusi zuen ikasteko eta partekatzeko. Haren irudimenak eta ahozko transmisiorako dohainek Afrika egin zuten munduko bere lekua[6].

Nairobin, Karenek Denys Finch Hatton ezagutu zuen, Kenyan bizi zen ehiztari britainiarra. Maitasun-harreman bizia hasi zuten, baina gorabehera askorekin.

1931n, Denys Finch Hatton Gipsy Moth bere hegazkinean hil zen. Karenek kafe-sailarekin jarraitu zuen, harik eta 1931ko kafearen prezioen beherakadak hura saltzera eta Danimarkara, 1931ko abuztuan, itzultzera behartu zuen arte, amarekin bizitzeko. Rungstedlunden familiaren jabetzan iraun zuen bere bizitzako gainerako egun guztietan. Ama 1939an hil zen, eta Karenek jaso zuen familiaren landetxea. Beti pentsatu zuen Afrikara itzultzea, baina Bigarren Mundu Gerrak eragotzi zion.

Afrikako lurrarekiko duen nostalgia horrela islatzen da hango bizilagun bati egindako gutunean[7]: «Agurtu itzazu nire partez nitaz gogoratzen diren guztiak, baita inguruan duzun paisaia, N`derobotarrak bizi ziren etxearen atzeko basoa eta sabanako lore zuriz betetako zuhaitz zaharrak ere. Baita, nire urteetan, oraindik han goian ikus gintezkeen animalia horietakoren bat ikusiko bazenu, beti pentsatu izan baitut lur horien benetako jabeak zirela».

Dagoeneko lan batzuk argitaratuak bazituen ere, orduan ekin zion bere literatura-ibilbideari, hainbat izengoitiren azpian; ezagunena Isak Dinesen izan zen, zeinarekin Afrikako bizitzari buruzko apunte autobiografiko batzuk argitaratu baitzituen. Baina haren Den afrikanske Farm (Afrikako Oroitzaoenak) (1937) liburuak eman zion ospea mundu osoan; liburuan inspiratuta, izen bereko filma egin zen, Meryl Streep protagonista zuena Karen Blixenen paperean eta Robert Redford Dennys Finch Hattonen paperean.

Denys-finch-hatton (1887-1931)

Ibilbidea idazle gisa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kenyan zegoela, Karenek Thomas anaiari idatzi zion: «Anai-arrebek ez dakigunean nora jo egiten duguna egiten hasi naiz, liburu bat idazten hasi naiz... Ingelesez idazten aritu naiz, errentagarriagoa izango delakoan». Danimarkara itzultzean, seriotasunez idazten jarraitu zuen. Seven Gothic Tales (Zazpi ipuin gotiko) liburua 1933an bukatu zuen arren, arazoak izan zituen argitaletxe bat aurkitzeko, eta anaiak Dorothy Canfieldekin zituen harremanak erabili zituen bere obrarako argitaletxe bat aurkitzen laguntzeko. Estatu Batuetan argitaratu zen, 1934an, Isak Dinesen izengoitiarenpean, nahiz eta editoreak uko egin zion Blixeni aurrerapen bat egiteari eta izengoiti baten erabilerarekin ados egon ez. Book-of-the-Month klubeko selekzio gisa hautatu zutenean, salmentak izugarri igo ziren[8]. Lehen liburu hori, oso enigmatikoa eta gotikoa baino metaforikoagoa, Estatu Batuetan ospe handia lortu zuen, eta Britainia Handian eta Danimarkan argitaratu zen, nahiz eta ez erraza izan. Ezin bere gustuko itzultzailerik aurkitu, Karenek berak prestatu zituen danierazko bertsioak, nahiz eta ez benetako itzulpenak izan, baizik eta istorioen hurbileko bertsioak, xehetasun desberdinekin. Desberdintasunari buruz hauxe izan zen Karenen azalpena: «...jatorrizko liburu daniar gisa nahi nuen danieraz argitaratu, eta ez inongo itzulpen moduan». Kritikari daniarrek gogotsu hartu zuten liburua. baina gogaitu egin ziren, Karenen esanetan, lehenbizi atzerrian argitaratu zelako. Karenek ez zuen inoiz gehiago liburu bat argitaratu lehen ingelesez. Haren liburuak, lehenik, danieraz edo, aldi berean, danieraz eta ingelesez argitaratu ziren.

Bere bigarren liburua, gaur egun bere lanetarik ezagunena, Afrikako Oroitzapenak 1937an argitaratu zen[9], eta izandako arrakastak sendotu zuen autore gisa zuen ospea. Aurreko esperientziatik ikasi ondoren, Karenek liburua Danimarkan Den afrikanske farm eta Ingalaterran Out of Africa argitaratu zuen liburua, eta, ondoren, Estatu Batuetan. 1939an, Tagea Brandt Rejselegat (emakumeentzako arteetako edo bizitza akademikoko sari daniarra) eman zioten. Idazlanak kritikoen interesa piztu zuen, ez baitziren soilik liburuaren literatura-balorazioaz arduratu, baizik eta Karenen asmoak eta moraltasuna definitzeaz ere. Kritika postkolonialak idazle britainiar garaikideekin lotu izan du, eta, kasu batzuetan, moralki galeran zeuden Europako aristokrata zurien artean ezarri du. Aditu daniarrek ez dute haren moralari buruzko iritzirik ematen, beharbada, ulertuz, ezen nahiz eta arrazismoaren eta aurreiritzi kolonialen elementuak, testuingurua eta garaia kontuan hartuta, berez dagozkion lanari, kanpotar, daniar eta emakume gisa duten posizioa konplexuagoa da. Kritikari batzuek, besteak beste, Carolyn Martin Shawek eta Raoul Granqvist-ek, arrazista eta supremazistatzat hartu izan dute; beste kritikari batzuek, berriz, hala nola Abdul R. JanMohamedek, onartu zituzten, bai kolonietako jarrera erromantikoak, bai arazo kolonialen ulermena, baita nazionalista afrikarrenganako kezka eta errespetua ere.

Afrikako oroitzapenak argitaratu eta bost urtera, Winter's Tal (Neguko istorioak) (1942) izeneko ipuin laburren bilduma argitaratu zuen Karenek, zeinak behin betiko ospetsu egin baitzuten. Aurreko lan gotikoetatik abiatuta, istorioek erakusten dute denboren gogortasuna, balioz eta harrotasunez tindatutako bizitzarekiko jarrera eta etorkizunerako itxaropena. Istorioek ez dute erresistentzia islatzen, erresilientzia baizik, eta aurkarien arteko mendekotasuna aztertzen dute. «Sorrow-acre»n, bildumako historia ezagunenean, Blixenek biktimizazioa eta zapalkuntza aztertu zituen. Gerra zela eta, sortzailea izan behar izan zuen eskuizkribua argitaratu ahal izateko, Stockholmera bidaiatzeko eta Estatu Batuetako eta Britainia Handiko enbaxadetako langileekin biltzeko. Estatubatuarrek ezin zuten objektu pertsonalik bidali, baina Britainia Handiko enbaxadak Estatu Batuetako editorera bidali zuen dokumentua. Blixenek ez zuen Winter's Talei buruzko beste jakinarazpenik jaso harik eta gerra amaitu zen arte; gatazkan zehar tropa estatubatuarrek Indar Armatuen Edizioetan irakurri eta istorioak goraipatzen zituzten korrespondentzia jaso zuen.

Ondoren, Blixenek, urte askoan, Albondocani deituriko nobela batean lan egin zuen, Jules Romainsen Les Hommes de Bonne Voluntéren estiloan bolumen bat sortzeko asmoz, istorioak hainbat liburukiren bidez loturik. Pertsonaia nagusia Harun al-Rashid kalifa zen, Mila gau eta bat gehiagoko protagonista. Egia esan, aldi berean hainbat bildumatan lan egiten zuen, gaiaren arabera sailkatuz, baldin eta komertzializa zitezkeela pentsatzen bazuen, batez ere dirua irabazteko idatzita edo literarioak. 1940ko eta 1950eko hamarkadetako Blixenen ia ipuin guztiek narrazioaren estilo tradizionalari jarraitzen diote, eta gai gotikoak ehuntzen dituzte, hala nola intzestua eta hilketaren mitoarekin eta sorginkeria, nortasuna, moralitatea eta filosofia aztertzeko bitarteko gisa. Gehienak XIX. mendearen testuinguruan edo aurreko aldietan gertatzen dira. Nahita zaharkitutako estiloari dagokionez, Blixenek esan zuen zenbait elkarrizketetan jada garai modernoetan ez zegoen espiritu bat adierazi nahi zuela, egin baino gehiago izan nahi zuena. Haren narrazioak ilusioaren eta erromantizismoaren artekoak dira, bere irakurleen gustu zorrotzak oso ondo ezagutzen baititu. Blixenek ingelesezko ipuinak modu zuzenagoan egin zituen, eta danierazkoak XIX. mendeko idazketa-estiloan, gehiago gustatuko zitzaielakoan. Garai horretan idatzitako lanak ez ziren argitaratu idatzi eta ia hamar urtera arte.

Bigarren Mundu Gerran, alemanek Danimarka okupatu zutenean, Blixenek bere eleberri bakar osoa hasi zuen, The Angelic Avengers historia introspektiboa, Pierre Andrezel izengoitiarekin. Nahiz eta danieraz idatzia izan, gerra arteko garaian idatzitako lan frantses baten itzulpena zela esan zuen, eta ez zuela autorea izan nahi. Liburua 1944an argitaratu zen, eta Hileko Liburu Klubeko hirugarren hautaketarako izendatu zuten. Blixenek, hasieran, ez zuen nahi liburua hautatzerik, baina, azkenean, onartu egin zuen hautaketa. Neska heroiak izandako izugarrikeriak nazismoaren alegoria gisa interpretatu ziren, baina Blixenek ukatu egin zuen interpretazio hori; aldiz, gerraren ondorioz harrapatuta egotearen sentsaziotik ihes egiteko distrazioa besterik ez zela argudiatu zuen. 1956an, The Paris Reviewrentzat egindako elkarrizketa batean, azkenean, autorea zela onartu zuen, sasiko semea zela esanez. Dorothy Canfieldek honela deskribatu zuen The Angelic Avengers Book-of-the-Month News aldizkarian: «literatura-kalitate bikainekoa, estilo bikainean idatzita».

1955ean, bi ebakuntza egin zizkioten, urdailean eta bizkarrezurrean, eta haren osasuna hondatu egin zen; 1962an hil zen arte, ez zuen 35 kilo baino gehiago pisatzen.

1957an, kontakizun-bilduma bat argitaratu zuen, Last Tal (danieraz: Sidste fortιllinger), eta, hurrengo urtean, Anecdotes of Destiny bilduma (danieraz: Skιbne-Anekdoter). Azken ipuinetan, Blixenek Albondocanin sartzeko asmoa zuen zazpi istorio kontatzen ziren. «New Gothic Tal» eta «New Winter Tal» izeneko atalak ere bazituen. Ipuinaren artearen Blixen kontzeptua zuzenago azaltzen da, beharbada, bere bosgarren liburuko «The Blank Page» eta «The Cardinal's First Tale» istorioetan. Blixenek istorioa sortzera behartu zuen irakurlea, eta hori iradokitzen dute ipuin horiek. Ahozko narratzaileen teknikak erabili zituen arren, Blixenek erreferentzia ilunak eta ohar esplizituak lotu zituen. Haren idazketa ez zen ipuin-kontaketa hutsa, pisten eta esanahi bikoitzen geruza konplexu bat baizik, irakurleari bere asmoa deduzitzera eta ondorioak ateratzera behartzen zuena.

Javier Marias idazle eta akademikoak hauxe dio bere ipuinei buruz: «XX. mendeko kontakizun horren erdian (non Carver moduko norbait gailurra edo arazketa baino ez den, harengan ez dago aitzindaririk), eleberriz kutsatutako kontakizun horren erdian (eta haren luzapena edo estranbotea edo saiakera baino zertxobait gehixeago bihurtuta), Isak Dinesen-en ipuinak, 1934 Seven Gothic Tal eta 1963 artean agertutakoak (Ehrengard hil ondorengoa, gero Carnival, Daguerreotypes eta On Modern Marriage ―azken biak saiakerazkoak bakarrik― gehitu zitzaizkion), originaltasun harrigarria dute, ez bakarrik kontagarriak, errepikagarriak, igorgarriak direlako, baizik eta kutsadura horren aurreko istorioaren betiko tradizioan mantentzen saiatzen direlako, Mila gau eta bat gehiagorena, haren lehentasunaz jarraitzeagatik»[10].

1953an, Blixenek pentsatu zuen Anecdotes of Destiny Last Tales bildumaren azken zatia izatea, baina, istorio guztiak prestatu zituenean, Anecdotes liburuki bereizi gisa kaleratzea erabaki zuen. Anecdotesen ipuinik ospetsuena Babettes Gæstebud da[11]. Sukaldari batek 10.000 frankoko loteria-sari osoa gastatzen du azken bazkari gastronomikoa eta ikusgarria prestatzen. Istorioak harremanak ebaluatzen ditu, eta aztertzen du ahizpek zuzendutako bizitza soil baina karitatetsu (ideal bati atxikitzean) bere giltzazainaren bihotzaren opari grinatsua baino leialagoa ote den. Istorioa Gabriel Axelek, 1987an, zuzendu eta idatzitako film batean erreproduzitu zen, eta 1988ko Atzerriko Film Onenaren Oscar saria irabazi zuen[12].

Lanak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. Seven Gothic Tales, (1934).
  2. Out of Africa, (1938). 1985ean Sydney Pollack zuzendari estatubatuarrak pelikula arrakastatsua egin zuen Dinesenen liburuan oinarrituta.
  3. Winter's Tales, (1942).
  4. The Angelic Avengers, (1947).
  5. Last Tales, (1957).
  6. Skaebne-Anekdoter (1958), Babbettes's feast"ipuina barne, zinemara Gabriel Axelek eraman zuena.
  7. Shadows on the Grass, (1960).
  8. Ehrengard, (1963).

Haren lan gehienak euskarara itzuli gabe daude oraindik.

Irudi galeria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) «Isak Dinesen | Danish author | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-08-30).
  2. ↑ Blixen, Karen. (D.L. 1992). Patuaren pasadizoak. Elkar ISBN 84-7917-095-6. PMC 434028872. (Noiz kontsultatua: 2022-08-30).
  3. ↑ (Gaztelaniaz) «Karen Blixen / Isak Dinesen: biografía y obra» AlohaCriticón 2017-12-20 (Noiz kontsultatua: 2024-05-26).
  4. ↑ Thurman, Judith, Isak Dinesen: The Life of a Storyteller, St. Martin’s Press, 1983, p. 141.
  5. ↑ (Gaztelaniaz) «'Memorias de África' se olvidó de la sífilis» El Español 2016-02-13 (Noiz kontsultatua: 2024-05-26).
  6. ↑ (Gaztelaniaz) «Isak Dinesen, biografia de la 'autora' de 'Memorias de Africa'» La Vanguardia 2012-08-06 (Noiz kontsultatua: 2024-05-26).
  7. ↑ (Gaztelaniaz) Fernández-Santos, Elsa. (2013-02-20). «Afectuosamente, Karen Blixen» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2024-05-26).
  8. ↑ «Stambaugh's Public Lecture on Danish Writer Karen Blixen/Isak Dinesen - The Canadian Initiative for Nordic Studies - University of Alberta» web.archive.org 2016-04-19 (Noiz kontsultatua: 2024-05-26).
  9. ↑ (Ingelesez) Smith, Bonnie G.. (2008). The Oxford Encyclopedia of Women in World History. Oxford University Press ISBN 978-0-19-514890-9. (Noiz kontsultatua: 2024-05-26).
  10. ↑ «ISAK DINESEN» www.javiermarias.es (Noiz kontsultatua: 2024-05-26).
  11. ↑ Núria Añó (2019). "Karen Blixen (Isak Dinesen) y el amor en El festín de Babette" En: Agapè. De l'amour dans le patrimoine littéraire. Editions L'Harmattan. ISBN 9782343158693
  12. ↑ «Film - 'Babette's Feast' - NYTimes.com». 25 de mayo de 2015. Archivado desde el original el 25 de mayo de 2015. Consultado el 30 de marzo de 2017.

Kanpo loturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Karen Blixen Aldatu lotura Wikidatan
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Karen_Blixen&oldid=9804063"(e)tik eskuratuta